دین بودایی

۱٫ سر آغاز

سرچشمه های دین  بودایی را باید در نوع دنیایی که این حرکت نخستین بار در آن ظهور کرد؛ جستجو نمود.

۱-۱٫ زمینه های قبلی

ظهور دین بودایی را باید در قرن ششم قبل از میلاد در هندوستان، درست همزمان با نوشتن اوپانیشادها است. هر دو دین جینی و بودایی رایحۀ دین باستانی هند را داشتند، امّا محتوای آنها کاملاً متفاوت بود.

ادیان بودایی و جینی در سرزمینی بیرون از دشتهای دامنۀ رودخانه گنگ، در شمال غربی هند متولد شده بودند. ماهاویرا و بودا ، هر دو از طبقۀ کاست کشاتریا (جنگ آوران) بودند.

جستجو به دنبال کشف حقیقت زندگی به سبک ادیان بودایی وجینی نیز  در میان آوارگان در جنگل و مرتاضان و ریاضت پیشگانی که در جنگلها یا استراحتگاههایی که توسط افراد ثروتمند تدارک دیده می شد سکونت داشتند،یا در نقطه ای از جاده و یا در گوشه ای از بازار که فرصت دیدار و گفتگو برای این قبیل افراد دست می داد، صورت گرفته است.

۱-۲٫ بنیانگذار

زندگی اولیه- با وجود اینکه در مورد نیت گواتما(گواتاما) بودا، در مورد بنیانگذاری یک دین جدید تردید وجود دارد، وی به عنوان پایه گذار دین بودایی شناخته می شود.

گواتما که همچنین به نامهای ساکیامونی و شاهزادۀ سیذارتا(سیدهارتا) نیز شناخته می شود،در حدود سال ۴۸۳ق.م. در حالی که به صورت رهبر یک جمع روبه رشداز طرفداران مخلص و سرسپردۀ خویش در آمده بود، جهان را وداع گفت . پدر وی سودهودانا ، درست شبیه به حکومت ماهاراجه های هندی در استانهای هند در قرون اخیر ، بر سرزمین کوچکی که امروزه نپال خوانده می شود، حکم می راند.

حصول تنویر- گواتما، به رغم همۀ کوششهایی که پدرش برای راضی و خوشحال نگاه داشتن او به عمل می آورد، یک روز در سن ۲۹ سالگی تصمیم گرفت که خانه و کاشانۀ خود را رها کرده و زندگی مرتاضانه و دوره گردی پیشه کند.

احادیث بودایی می گویند که گواتما شش سال تمام ، از انواع و اقسام آموزگاران دینی عصر خود تبعیت می کرد؛ امّا سر انجام راه زهد و ریاضتی افراطی را در پیش گرفت، به نحوی تقریباً تا مرحلۀ مرگ پیش رفت. سپس به یک زندگی تا حدودی ملایمتر بازگشت کرد که به هر حال، هنوز شامل خودداری از لذات جسمانی و در عوض ، تمرکزروی تفکر و مراقبۀ  شدید بود. به این ترتیب، وی به مرحله یا مقام روشنایی یا بودهی دست یافت، در حالی که زیر یک درخت بودهی- درخت انجیر مقدسی که شاخه ها و ریشه های زیاد و گسترده ای داشت- نشسته بود. کلماتی که خود وی در رابطه با این تجربه و شهود تنویر و راه یابی بر زبان آورده، در یکی از قدیمی ترین نسخ متون بودایی به شرح زیر، دیده می شوند:

من اینگونه فکر و ادراک می کردم که فکر و ذهنم از آساوای(فساد) هوای                                            جسمانی ، یا آساوای میل به زندگانی، یا آساوای جهل و غفلت آزاد شده بود و در                                     این من آزاد و رها شده، دانش و معرفتی نسبت به این آزادی و رهایی به وجود                                     آمد. من به تحقیق فهمیدم که تجدید تولد من از بین رفته و زندگی دینی من به                                          سرانجامی که باید برسد، رسیده است. چیزی(برای من) ورای این جهان وجود                                       نخواهد داشت… جهل وغفلت کنار زده شده و معرفت سربرآورده است. تاریکی                                    کنار رفته و نورو روشنایی به جای آن نشسته است.

سپس بودا پنج تن از معلمان فکری پیشیت خود را در پارک گوزن در سارنات، نزدیکی واراناسی جدید(بنارس) پیدا کرد و اولین خطبه یا موعظۀ خویش را برای ایشان ایراد نمود. همین افراد، اولین گروه از پیروان وی را تشکیل دادند.

موعظۀ پارک گوزن ، عمدتاً بیان و توصیف چهار حقیقت با شکوه است که تا کنون یا مرکز دهارما یا تعلیم بودایی است. این چهار حقیقت ، به صورت خیلی ساده به قرار زیر است:

۱٫ همه چیز،درد ورنج و عذاب است.

۲٫ درد ورنج حاصل امیال و آرزوهاست.

۳٫ قطع میل و آرزو به معنای قطع رنج و عذاب است.

۴٫ این کار نیز تنها از طریق راه هشتگانه اصیل وبا شکوه امکان پذیر است که عبارت است از: افکار صحیح، امیال صحیح، کلام صحیح ، عمل صحیح، زندگی صحیح، کوشش صحیح، توجه                 صحیح و سرانجام تمرکز صحیح.

به نظر می رسد عمده ترین روشی که در تعالیم بودا به کار می رفته ، روش محاوره و گفتگو بوده است؛ هر چند خطابه ها و سخنان موعظه آمیزی نیز از وی ثبت شده، که معمولاً با بحثی در مورد فضایل اخلاقی آغاز شده و سپس به اموری عمیق تر می پردازند. روزهای آخر زندگی و مرگ بودا، در متنی کوتنه، تحت عنوان کتاب نا خوشی عظیم شرح داده شده است.

وی چهار مرحله از خود بی خود شدن را طی کرده و سپس در گذشت.

پس از بحث و گفتگوی فراوان در بین پیروان او، سرانجام آثار برجای مانده از زندگی او نیز از میان رفت و تنها احترام و تکریم بودا بود که باقی ماند.

ناجی یا نجات بخش به سختی می تواند تصویر گر چهرۀ شخصیتی باشد که خود به مردم تعلیم می داد که خودشان چراغ راه خویش باشند. از طرف دیگر، زندگی وی نمونه ای خوب والگویی مناسب برای همۀ کسانی است که سعی در آزادی و رهایی خوشتن خویش دارند. مسلماً وی در وجود کسانی که به سراغ او می روند، عکس العمل شایسته و صمیمانه ای را برمی انگیزد؛به علاوه اینکه اصول تعالیم و نظام راهبان بودایی نیز، برای پناه جستن افراد وجود دارد. این واقعیت که پیروان دین جینی و همچنین ادیان دیگر او را فریبکار و اغواکننده می خواندند، خود شاهدی از ناحیۀ غیر بوداییان است، براینکه قدرت جذب وی تا چه اندازه بود و چگونه وی، حتی پیروانی را از میان هواداران معلمان دینی دیگر، به سوی خود جذب می کرده است.

۲٫ متون مقدس ، از صورت شفاهی تا مکتوب

در میان بوداییان اعتقادی اساسی وجود دارد مبنی بر اینکه هستۀ مرکزی تعالیم کتب مقدس بودایی، منعکس کنندۀ پیام اولیه و اصلی خود بودا است. دلایل و شواهد خوبی وجود دارندبر اینکه باور داشته باشیم راهبان پیرامون وی، آنچه او به شاگردان و مریدان خویش می گفت و سخنانی که با دیگران رد وبدل  کرده بود، از بر کرده و مکرراً بازگو می کردند.

متونی که به زبان پالی هستند، احتمالاً جزو اولین متنهایی بوده اند که به رشته تحریر در آمده اند. تاریخ کتابت آنها نیز حدود نیمه های قرن سوم پیش از میلاد است که یا همزمان با متون سانسکریت بوده، یا کمی قبل از آنهاست. زبان پالی از پراکریتها، یا گویشهای زبان سانسکریت است که در زمان ظهور دین بودایی در آن مناطق رواج داشته است.

نسخۀ سانسکریت متون مقدس بودایی، از هر نظر دارای اهمیت و با نسخۀ پالی آنها برابر است. این متون، تنها بعضی از مطالب پالی را ندارند و در عوض شامل پاره ای اضافات هستند، که یقیناً افزوده های متأخرتر از دوران اولیه دین بودایی است.

۲-۱٫ ساختار و محتوای متون مقدس

این متون مقدس، وقتی سرانجام به صورت مکتوب درآمدند، روی برگهای پهن درختهای نخل منقوش گردیده و سپس در تعدادی سبد یا پیتاکا جمع آوری شدند. همانطور که این نوشته ها را دسته بندی و مرتب می کردند، سه گروه از نوشته ها به صورت متمایز پدید آمدند که به نام سه سبد یا تری پیتا کا  شناخته  می شوند: سبد نظم و انضباط (وینایا پیتاکا)، سبد خطابات (سوتا پیتاکا) ، و سبد مطالب بیشتر، یا تعالیم مخصوص (آبهیداما پیتاکا).

نظم و انضباطی که در سبد اول از این مجموعه به تصویر در آمده، همان نظم و رسومی است که باید سانگهه یا نظام راهبان بودایی مورد پیروی قرار دهند. این قسمت بیشتر روی پراتی موکشا (در زبان پالی، پاتی موکشا) متمرکز است، که به معنای آن چیزی است که قید و بند به وجود می آورد( واجبات) .

سبد خطابات و مواعظ ، بدون شک مهمترین و پرمعناترین بخش از متون مقدس بودایی، هم برای کل امت بودایی و هم برای اکثر پزوهندگان است که علاقه مند به مطالعه این دین هستند.

سبد مواعظ و خطبه ها به پنج قسمت تقسیم شده، که دو تای اول آن بر مبنای حجم مطالب گروهبندی شده اند: مواعظ و خطبه های طولانی و مواعظ و خطابات متوسط . قسمت سوم شامل گفتار مرتبط به هم بوده وبخش چهارم نیز مشتمل بر سخنانی است که دارای یک فهرست است.

قسمت نهایی در سبد مواعظ و خطبه ها، مجموعه ای از کارهای کوچک متفرقه است که احتمالاً از آن چهار قسمت مدون و منظم قبلی، برای خواننده عادی مأنوستر است.

قسمت تعالیم اضافی یا مخصوص، که آخرین بخش از مجموعۀ سه سبد بودایی را تشکیل می دهند (آبهیداما پیتاکا) به مراتب از بحث مقدماتی یا معرفی دین بودایی فراتر می رود. به عنوان نمونه، کتاب اول آن عبارت از تعیین و شماره بندی دهارماها است و فهرست مبسوطی از عناصر و جریانات ذهنی است که بعضاً اخلاقیات روانشناسانه خوانده می شود. کتاب دوم تجزیه و تحلیلی بر کتاب اول است و کتاب سوم نیز، بحث را بر مرتبط ساختن این عناصر با سایر گروهها و مباحث دیگر ادامه می دهند.

۳٫ نظریۀ اولیّۀ بودایی

هنگامی که از خود می پرسیم تعالیم اولیه بودایی خود آنها بوده اند، پاره ای اصول نظری خاص نمایان می شوند. قبل از هر چیز و در ابتدا، با خود خصوصیت حیات و زندگی برخورد می کنیم؛ ماهیت وجود داشتن و بودن . پس از آن، حقایق اصلی چهارگانه ( چهار حقیقت با شکوه) و راه هشتگانه اصیل و پر شکوه وجود دارند که شامل اموری هستند که فرد باید در خلال زندگی- با همۀ مسائل و مشکلات آن- انجام دهد. هدف رسیدن به نیروانا و اینکه معنای آن در مورد افراد انسان چیست نیز، یکی دیگر از مسائل نظری برای پژوهشگران مکتب بودایی است.

اجزای متشکله هستی یا وقعیات حیاتبه این گونه اند. این امر نباید تعجب کسی را بر انگیزد که بشنود حیات در وهلۀ اول، ناپایدار، گذران، فانی و در حال تغییر و تبدیل است.

خصلت دوم وجود و هستی بشری این است که زندگی چیزی جز درد و رنج و بدبختی نیست . بالاخره آنچه برای بسیاری از مردم سخت و گیج کننده است، سومین جزء یا خصوصیت هستی است؛ اینکه هیچ خود یا نفس ای وجود ندارد.

متفکرین بودایی و هندویی بر سر این سؤال که آیا بودا وجود آتمان را انکار کرده است یا خیر، سالها مجادله کرده اند. آیا در پس خودداری او از بحث در این باره، اعتقاد وی به یک هستی مطلق – اعم از شخصی یا غیر شخصی- وجود دارد؟ یا اینکه شواهد و دلایل موجود مؤید عدم اعتقاد وی به این مطلب ، یا رد و انکار آن است؟ اگر انسان نظر وی در مورد گذران بودن حیات، ماهیت درد آور داشتن آن و نیز این اعتقاد را که باور داشتن به هر چیز ثابت و باقی، در نهایت به وابستگی به آن چیز و در نتیجه درد و رنجی مستمر می انجامد، بپذیرد، درآن صورت مشکل  می توان گفت که بودا به وجود آتمان اعتقاد داشته است.

تمسّک و ارجاع بودا به سه حقیقت از چهر حقیقت با شکوه، نشانۀ امتناع او از درگیر شدن درنظریه پردازی های هندویی و بازگشت به جریان اصلی  تفکرات خویش است که توجه و تأکید اصلی آن، بر اساس و ماهیت مسئلۀ درد و رنج انسانی، نحوۀ مقابله با آن و راه رهایی ازآن است.

۳-۱٫ چهار حقیقت برجسته و راه هشتگانۀ اصیل

در بحث از حیات بودا ، قبلاً به چهار حقیقت اصیل و با شکوه دین بودایی نیز اشاره کردیم. درآنجا دیدیم که درد و رنج افراد انسانی که دومین جزء از اجزای متشکّلۀ هستی و وجود آدمی است، به موازات اولین حقیقت اصیل حیات آدمی نیز هست؛ به این مضمون که حیات انسانی سراسر درد و رنج و بدبختی است.

حقیقت دوم از حقایق اصیل چهارگانه ، میگوید که برای این درد و رنج علتی وجود دارد: بدبختی انسانها ریشه در میل، آرزو، اشتیاق و وابستگی دارد.

سومین حقیقت از چهار حقیقت اصیل، امید را درنگاه تفکر بودایی نشان می دهد.

امّا چگونه کسی می تواند میل و اشتیاق را در وجود خود خشک کند؟ چهارمین حقیقت برجسته و اصیل دین بودایی دعوت مردم به تبعیت از راه هشتگانۀ اصیل است که دو مرحلۀ نخست آن، یکی اعتقادات یا دیدگاههای صحیح و دیگری نیات و آرزوهای صحیح است.

مراحل سوم، چهارم و پنجم – سخن صحیح، عمل صحیح و زندگی صحیح- بخش میانی را تشکیل می دهند و در مورد همۀ افراد قابل پیاده سازی هستند.

سه مرحلۀ نهایی- کوشش صحیح، تفکر صحیح و تمرکز صحیح- از طریق تفکر و مراقبه و جذبه های متعالی، افراد را به سطوحی فراتر از وظایف و روابط مرسوم در جامعه هدایت می کنند.

۳-۲٫ کارما و خلقت و ایجاد  وابسته

فهم و درک بوداییان از نظریۀ کارما و نیز خلقت و ایجاد وابسته، کمکی در شرح و بیان حقایق دوم و سوم از مجموع چهار حقیقت بر جسته و نیز مسئلۀ اساسی و اصلی دین بودایی است. آن مسئله این است که اگر در واقع، خود یا من پایداری وجود نداردکه دروجودهای بعدی فرد ظاهر شود، چگونه است که پیروان دین هندویی و دیگران از تناسخ یا تولددوبارۀ روح در بدنی دیگر صحبت به میان می آورند؟ اگر خود پابرجایی وجود ندارد که حاصل و تبعات اعمال آدمی در این حیات فعلی را به حیات بعدی او منتقل کند، دیگر تولد دوباره به چه معناست؟

قدم اول در مواجهه با این مسئله این است که آن را از این فکر که هویت پایداری وجود دارد که به وسیلۀ دو فرد- یا جریانی از افراد معین- در طول چند دوره مورد مشارکت قرار می گیرد، جداسازیم. مفهوم تناسخ روح نزد بوداییان، مانند یک بار اضافی است. پنج اسکاندها یا ویژگی اصلی هر فرد، در زمان تولد وی فراهم آمده و به هنگام مرگ او پراکنده می شوند؛ در نتیجه، هیچ خود یا نفس پابرجایی برای انتقال به یک هستی و وجود آتی بر جای نمی ماند؛ امّا کارهایی که یک فرد در یک وجود یا هستی انجام می دهد، می تواند هستی و وجود فرد دیگری را که خود مجموعه ای از پنج صفت اصلی یاد شده است، موجب شود. از ناحیۀ نیروی کارما، نوعی رابطۀ علّی بین شخص اول و دوم وجود دارد؛ امّا هیچ گونه اشتراک هویتی ای در کار نیست.

۳-۳٫ هدف غایی : نیروانا

در انتهای جاده، انسان باید متوقع چه چیزی باشد؟ هدف نهایی کدام است؟ کسی که میل و اشتیاق را- که موجب همۀ دردها و عذابها بوده است در خود می کشد، راه هشتگانۀ بودایی راکه به سوی مراقبه و تمرکزی متعالی تر رهنمون می شود، طی کرده و به نیروانا رسیده است( در زبان پالی به آن نیبانا گفته می شود) که از لحاظ معنای لفظی، به معنای خاموش کردن یک شعله یا توقف وتعطیلی است و درمکتب بودایی، به عنوان هدف نهایی و غایی حیات مطرح شده است.

این وسوسه وجود دارد که نیروانا، به عنوان یک حالت روحی متعالی شامل آرامشی عظیم سخن گفت؛ امّا بهتر این است که آن را مانند تجربه ای بدانیم که از هرگونه توصیف و بیان طفره می رود و امری است که به آزادی کامل فرد ورها شدن از هرگونه رنج و عذاب می انجامد.

یکی از نتایج آن کاملاً روشن است: اینکه شخص دیگری وجود و هستی ای توأم با درد و رنج پیدا نخواهد کرد و این، خود بسیار شادی آور و آرام بخش است.

۴٫ آداب و رسوم دین بودایی

۴-۱٫ عبادات و مراسم دینی

پرستش و عبادت بودایی، در وهلۀ نخست بر تصدیقی ساده و مستقیم که سه پناه خوانده می شود، متمرکز است. من به بودا پناه می برم؛ من به دهارمه پناه می برم؛ من به سانگهه پناه می برم.

سه استعاذۀ یاد شده تقریباً بخشی از هر فعالیت بودایی است. از نظر بوداییان، پناه بردن به بودا به معنای این نیست که بودا هر فرد بودایی که این کلمات را زمزمه کند، نجات خواهد داد.

تعالیم بودایی چنین است که این تنها اعمال خود آدمی است که به تنویر و سپس رسیدن به نیروانا منجر خواهد شد.

هنگامی که راهبان بودایی ، هر صبح و شام برای ادای پوجا (نیایش و عبودیت) در دیرها جمع می شوند، این  سه استعاذه خوانده شده و سوتراها به آواز قرائت می شوند.

همچنین آداب و مراسم خاص پوجا برای مناسبتهای ویژه وجود دارند که از آن جمله ، مراسم وساک در چهاردهمین روز(ماه کامل) از ماه مه است؛هنگامی که تولد بودا، رسیدن وی به مرحلۀ تنویر و سرانجام مرگ او و ورود به مقام پاری نیروانا جشن گرفته می شود.

امّا فرصتها و مناسبتهای خاص ، همۀ مطلب نیست.عبادتهای روزانه، بیش از هر امری نشانه ای از تقوا و پرستش بودایی است که در همه جای سرزمین بودایی، از معابد بزرگ و عمده گرفته تا آنهایی که بسیار کوچک هستند، اجرا می شود.

معابدی که دارای اثری از بودا هستند، از اهمیت ویژه ای برخوردارند. این آثار بر جای مانده بسیار با ارزش تلقی شده و مربوط به زمانی است که آنچه از بودا بر جای مانده بود، به هنگام مرگش بین شاگردان و حواریون وی تقسیم شد. معابد و دیرهای بسیار بزرگی ساخته شدند تا یک دندان، استخوان، خاکسترهای بودا  و یا شاید تکه چوبی از درخت انجیری که می پنداشتند بودا در زیر آن به روشنایی رسیده، در خود جای دهند.

تفکر و مراقبه : از همان روزگار اولیه دین بودایی، تفکر و مراقبه از اجزای اصلی فعالیتهای راهبان بودایی بوده است. مراکز تفکر و مراقبه برای افراد معمولی نیز بسیار شهرت دارند. دهیانا که رایج ترین واژه ای است که برای این تفکرو مراقبه به کار می رود، هفتمین قدم در راه هشتگانۀ برجستۀ دین بودایی است.

قدم بعدی و نهایی، ساماندهی استکه بهترین ترجمۀ آن توجه و تمرکز است.

کسی که به دنبال سلوک، تمرکز و مراقبه می رود، حتماً باید معلمی داشته باشد که نقش آموزگار و مرشد وی را بر عهده گرفته و راه صحیح را نشانش دهد.

پس از اینکه شخص مراحل مقدماتی را طی کرد، وارد مرحلۀ آخری می شود که از چهار دهیانا تشکیل شده است. اولین دهیانا که با فکر اولیه و فکر نامربوط به دست می آید ، زاییدۀ بی اعتنایی بوده و وجدآمیز و لذت بخش است. در دهیانای دوم ، فکر با تمرکز جایگزین می شود که آن نیز به مرحلۀ رشد و تعالی رسیده و به نوبۀ خودبه دهیانای سوم می رسد، که عبارت از متانت و آرامش، دقت و مواظبت وآگاهی روشن است. سرانجام، در دهیانای چهارم، نه عصبانیت وجود داردو نه شادی و انسان جملگی آرامش و تفکر و مراقبه می شود. در این مرحله، انسان زندگی های قبلی خود را به خاطر آورده، آزادی و عدم وابستگی را کاملاً تجربه می کند.

۴-۲٫ حیات اخلاقی

اخلاق بودایی به صورت بسیار ساده، در پنج فریضه یا دستور خلاصه می شود که سنگ زیربنای حیات اخلاقی رهبانان و افراد معمولی است. این پنج فریضه یا دستور عبارت از اجتناب از موارد زیر است: نابودی حیات و زندگی، گرفتن چیزی به زور، بی عفّتی و عدم پاکدامنی، دروغگویی و نوشیدن مشروبات الکلی، قوی و جهل آور.

مفهوم بودایی سیلا یا اخلاقیات به طور کلی، که هم برای جامعۀ رهبانیت و هم افراد عادی است، شامل این پنج فریضه یا حکم اخلاقی بوده و قدری نیز دامنۀ آن را توسعه می بخشد. در سیلا، کشتن، دزدی کردن و

سوء رفتار جنسی تحریم شده و حکم مربوط به گفتار دروغ و ناصحیح، به موارد مشخص تری نظیر سخن کذب،تهمت، سخن درشت و خشن و صحبتهای احمقانه و توأم با سبکسری  تسرّی داده شده است. در سیلا همچنین در رابطه با افکار مبتنی بر طمع و آزمندی ، یا افکار خصمانه و نظرات باطل اخطار داده شده است. همچنین سیلا فضیلتهایی از قبیل کفّ نفس، قناعت و رضایت به ضروریات و حوایج روزمره، استقامت و پایداری در تبعیت از راه میانه، طهارت، تواضع، اعمال آزادمنشانه، سپاسگزاری، احترام و تکریم بودا و عقیدۀ بودایی و نظام رهبانی، تساهل ، صمیمیت و خلوص را شامل می شود. علاوه بر این، خیر خواهی و محبت نیز از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده و در شخص بودا تجسم می یابند؛ زیرا وی ترجیح داد در دنیا باقی بماند و مردم را آموزش دهد، تا اینکه آن را ترک کند.

به این ترتیب، اخلاقیات اولیۀ بودایی راه میانه ای بود در بین دو حالت افراط و تفریط زهد و ریاضت پیشگی سخت و مسامحه و آزادی زیاد.

۴-۳٫ ر�